O ser humano non obra de maneira inconsciente, senón deliberadamente. As teorías éticas permítenlle fundamentar racionalmente unha moral que logo haberá de aplicar na vida pública.
Ética e moral
O termo ética provén da palabra grega ethos, que orixinariamente significaba ?morada?, ?lugar onde se vive?, e que terminou por aludir ao ?carácter ou modo de ser? peculiar e adquirido de alguén; o costume (mos-moris: moral). A ética ten unha íntima relación coa moral, tanto que, mesmo, ambos os ámbitos confúndense con bastante frecuencia. A moral é un conxunto de valores, principios, normas de conduta, prohibicións etc., dun colectivo, que constitúe un sistema coherente dentro dunha determinada época histórica e que serve como modelo ideal de boa conduta, socialmente aceptada e establecida.
A ética, con todo, non prescribe ningunha norma ou conduta; non manda nin suxire directamente que debemos facer. O seu labor, aínda que pertence ao ámbito do praxe, é mediato, non inmediato, e consiste en aclarar que é o moral, como se fundamenta racionalmente unha moral e como se ha de aplicar esta posteriormente aos distintos ámbitos da vida social. A ética constitúe unha reflexión sobre o feito moral, que busca as razóns que xustifican a utilización dun sistema moral ou outro. Por tanto, poderiamos definir a ética como aquela parte da filosofía que ha de dar conta do fenómeno moral en xeral.
A ética do discurso non pretende só fundamentar racional e dialógicamente o moral, senón que busca tamén a súa aplicación na vida cotiá. Así, actualmente, atopamos a «ética aplicada» a moi diversos ámbitos do social: bioética ou ética médica, xenética, ética da ciencia e a tecnoloxía, ética económica, ética da empresa, ética da información, ética ecolóxica. Todas elas atópanse hoxe nun continuo proceso de fundamentación e reelaboración, debido a que os valores propios de cada actividade e a actividade mesma non están pechados senón que se desenvolven progresivamente
A ética no ámbito grego
Sócrates e despois Platón reflexionaron sobre a posibilidade de atopar un criterio racional co que distinguir a verdadeira virtude (areté, excelencia) da súa mera aparencia. O intelectualismo moral ao que chegaron por distintos camiños estes dous filósofos gregos afirmaba que só coñecendo que é o ben, que é a virtude e como se define cada unha delas poderíase chegar a ser bo na vida práctica. Só o ignorante pode obrar mal.
Esta postura foi duramente criticada por Aristóteles, o primeiro autor que elaborou un tratado Sistemático de ética, nas súas obras Ética a Nicómaco e Ética a Eudemo. Para o estagirita, o coñecemento acerca de que é o ben ou a virtude non garante en absoluto que o individuo sexa bo e virtuoso na vida ordinaria. Unicamente a través do exercicio e a práctica das virtudes poderán converterse estas en un hábito da conduta. O teleólogismo aristotélico aplicarase tamén ao ámbito da praxe: todo na natureza tende a un fin. Agora ben, o fin e máximo ben do home, que ha de ser desexado en por si e non como medio para outra cousa, é a felicidade (eudaimonía), que consistirá no cumprimento de nosa propia esencia mediante a realización das actividades que nos son propias: a contemplación, o exercicio da intelixencia teórica. A ética aristotélica denomínase eudemonista, porque está dirixida á consecución da felicidade.
Na época helenística aparece outro tipo de sistematización ética na que a felicidade se adquire a través do pracer. Para Epicuro este pracer consiste na ausencia de dor, polo que a súa ética hedonista propoñerá un sabio cálculo entre os praceres que nos permitan alcanzar o máximo de satisfacción e o mínimo de sufrimento.
Da Idade Media ao século XVII
Na Idade Media as teorías éticas buscan unha conciliación coa doutrina moral cristiá. Tomás de Aquino leva a cabo tal harmonización sobre a base da ética aristotélica, dando lugar a un eudemonismo no que o máximo ben (felicidade) identifícase con Deus. É El quen dá a lei eterna e establece os contidos da verdadeira moral como unha lei natural nos homes. A lei natural contén principios normativos, que se achan en nós como inclinacións naturais (hábitos) e dos cales o primeiro é ha de facerse o ben e evitarse o mal.
O xiro que experimentou a filosofía nos séculos XVI e XVII , ao centrar o seu interese no interior do suxeito, tinguirá toda a reflexión ética. Agora a pregunta polo ser deixa paso á pregunta pola propia conciencia, lugar desde o cal accedemos ao real. En contraposición ao racionalismo, o empirista Hume creu imposible establecer ningún xuízo moral a través da razón. Esta facultade móstrase incapaz de xulgar a bondade ou maldade das accións humanas. A moral baséase e orixínase nunha emoción ou sentimento de aprobación ou desaprobación que experimentamos ao realizar unha acción, dependendo da utilidade que teña para a sociedade en xeral e non só para o individuo. O emotivísimo ético de Hume denunciou o que el chamou «falacia naturalista», isto é, o derivar ilicitamente do «ser» o «deber ser». O seu utilitarismo, que busca realizar a máxima felicidade para o maior número de persoas será amplamente desenvolvido no século XVIII, e XIX por autores como J. Bentham, J. S. Mill e Herry Sigdwick, e no XX por Urmson, Srnarty e as denominadas «teorías económicas da democracia».
A ética kantiana
As éticas que vimos ata agora son heterónomas, é dicir, a obrigación moral impónsenos como algo proveniente do exterior (Divos) ou de nosa prol pía natureza (esencia), non elixida por nós. Tamén poden ser cualificadas como éticas materiais, posto que establecen un contido da acción moral que se explícita en forma de imperativos hipotéticos do tipo: se queres X, debes facer E, onde X representa o ben, fin ou valor determinado (a felicidade, o pracer, Deus) que está na base da moralidade.
Kant dará un «xiro copernicano» á reflexión sobre a ética, que deixará ser material e heterónoma para converterse nunha ética formal e autónoma. Na súa Crítica da razón práctica, o filósofo alemán parte dun Faktum moral, que é un feito de razón: todos temos conciencia de certos mandatos que experimentamos como incondicionados ou como imperativos categóricos, que revisten a forma: debes facer X, Este imperativo é unha lei universal a priori da razón práctica, que non manda facer nada concreto nin prescribe ningunha acción: non nos di que debemos facer (ética material), senón como debemos obrar (ética formal), para que o noso comportamento poida ser universalizable converterse en lei para todo ser, racional. A ética formal kantiana busca a súa xustificación na propia humanidade do suxeito ao que obriga, excluíndo toda condición.
A formulación de imperativo categórico como criterio para saber se unha acción é moral ou non é como segue: obra só segundo a máxima tal que poidas querer ao mesmo tempo que se converta en lei universal. Só obrando baixo tal imperativo a nosa vontade será autónoma, isto é, determinarase a si mesma para obrar, independentemente do dado ou do legal. A vontade identifícase así coa liberdade.
Vixencia da ética kantiana: as éticas formais
A ética kantiana influíu enormemente en todas as teorías éticas posteriores, podéndose considerar como formais as éticas de Hare, o procedimentalismo dialógico de Kohlberg, Apel, Habermas ou Rawls.
Para o prescriptivismo de R. M. Hare, a moral utiliza unha linguaxe valorativo, cuxa característica fundamental é a prescrición de condutas que se fundamentan en razóns expresadas mediante unha linguaxe descritiva. Os enunciados morais han de ser universalizables, é dicir, calquera predicado moral ha de aplicarse a aquilo que posúa as mesmas características, e a razón que xustifica a obrigación da acción ha de obrigar tamén a todas aquelas persoas que se achen en circunstancias similares. A imparcialidade é o fundamento dos xuízos morais, aínda que para Hare só é esixible uníversalmente o xusto, non o bo.
O procedimentalismo ético non recomenda ningún contido moral concreto, senón que tenta descubrir os procedementos que permiten lexitimar todas aquelas normas que proveñen da vida cotiá. Como procedementos só serán válidos aqueles que manifesten a praxe racional desde unha perspectiva de igualdade e universalidade. Esta praxe racional é, con todo, dialógica, e ha de levar-lla cabo a través do diálogo entre todos os afectados polas devanditas normas.
Para Habermas, o criterio para saber se unha norma é correcta ha de fundarse en dous principios:
O principio de universalización, que reformula dialógicamente o imperativo kantiano da universalidade, exprésase así: Unha norma será válida cando todos os afectados por ela poidan aceptar libremente as consecuencias e efectos secundarios que se seguirían, previsiblemente, do seu cumprimento xeral para a satisfacción dos intereses de cada un.
O principio da ética do discurso formúlase nos seguinte termos:
Só poden pretender validez as normas que atopan (ou poderían atopar) aceptación por parte de todos os afectados, como participantes nun discurso práctico.
A racionalidade inherente ao diálogo é comunicativa e ha de satisfacer intereses universalizables.
