O constructivismo: as teorías da aprendizaxe por restructuración

Para o conductismo o coñecemento é sempre unha interacción entre a nova información que se nos presenta e o que xa sabiamos, e aprender é construír modelos para interpretar a información que recibimos. Asúmese o papel esencial da aprendizaxe, como produto da experiencia, pero defende que esa aprendizaxe é sempre unha construción.

É interesante distinguir dous procesos de construción de coñecemento diferentes porque implican teorías da aprendizaxe distintas. Nun primeiro sentido, enténdese que hai construción de coñecemento cando o que se aprende débese non só á nova información presentada, senón tamén aos coñecementos previos dos aprendices. Os materiais de aprendizaxe son asimilados aos coñecementos previos dos alumnos É o que poderiamos chamar a construción estática de coñecemento, moi próxima ao que Piaget (1970) chamaba asimilación. A nova información asimílase ás estruturas de coñecemento xa existentes. Os coñecementos serán asimilados de forma distinta dependendo do interese, a  motivación e os coñecementos previos.

Na construción dinámica, trátase de cambios cualitativos, de xerar solucións, de reestruturar as construcións internas e solucionar os desequilibrios. Cámbianse estruturas que requiren unha implicación activa, baseada na reflexión e a toma de conciencia por parte do aprendiz.

O empirismo: as teorías da aprendizaxe por asociación

No extremo do péndulo oposto ao racionalismo sitúase o empirismo. É Aristóteles o que inicia a tradición empirista. Para el a orixe do coñecemento está na experiencia sensorial, que nos permite formar ideas a partir da asociación entre as imaxes proporcionadas polos sentidos. Cría que ao nacer somos como unha ?tabula rasa? e é a nosa experiencia a que vai creando impresións que constitúen o verdadeiro coñecemento.

Aprendemos mediante as leis da asociación que, segundo Aristóteles, eran a contigüidade, a similitude e o contraste. As leis da aprendizaxe asociativa hanse reformulado e precisado polos filósofos empiristas británicos Locke e Hume e sobre todo polo conductismo. A concepción da aprendizaxe como un proceso asociativo ha perdurado ata os nosos días, esta concepción vese na chamada ?teoría da copia? (Lehy e Harris, 1985), segundo a cal o coñecemento aprendido é unha copia da estrutura real do mundo. De feito o conductismo, pode entenderse como un asociacionismo conductual, no que o que se asocian son estímulos e respostas, sendo os mecanismos asociativos, segundo os autores, a contigüidade, a repetición, a continxencia? Actualmente, o conductismo atópase nunha franca recesión, desprazada en boa medida pola psicoloxía cognitiva.

Hai dous principios básicos nos diversos modelos conductistas que constitúen as teorías da aprendizaxe por asociación:

-O principio de correspondencia que asume que todo o que facemos e coñecemos é un fiel reflexo da estrutura da realidade. Segundo Skinner (1968), unha boa gradación de obxectos e tarefas, apoiado en certas técnicas de aprendizaxe específicas e acompañadas dun programa de reforzos adecuado conducirá a unha aprendizaxe eficaz de calquera índole.

-O principio de equidade, que afirma que os procesos de aprendizaxe son universais, son os mesmos en todas as tarefas, en todas as persoas e mesmo en todas as especies.

Estes dous principios foron contundentemente refutados; non todo aprendizaxe é produto dunha copia, e non todas as persoas e todas as especies aprenden o mesmo de igual modo.

O racionalismo ou a irrelevancia da aprendizaxe

A primeira teoría elaborada sobre a aprendizaxe da que temos noticia debémoslla a Platón, quen no século IV a. C. escribiu ?A Republica? e na que expón o mito da caverna, na que afirmaba que a aprendizaxe tiña unha función moi limitada; en realidade, non aprendemos nada realmente novo, o único que facemos é reflexionar, usar a razón, para descubrir eses coñecementos innatos que xacen dentro de nós.

Con todo a idea dunha aprendizaxe baseada na reflexión e toma de conciencia sobre o propio coñecemento vai ser retomada desde supostos constructivistas, asumindo a natureza cambiante dese coñecemento. As posicións contemporáneas en psicoloxía como as de Chomsky (1980) ou Fodor (1983) veñen insistir na irrelevancia da aprendizaxe como proceso psicolóxico.

O propio Piaget (1979), un dos pais do constructivismo en psicoloxía, considera a evolución do coñecemento científico ao longo da historia como unha refutación do paradoxo de Fodor segundo a cal só aprendemos o que xa sabemos. Á vista dun bo número de investigacións psicolóxicas negan esta idea ao mostrar o potencial de aprendizaxe da especie humana, capaz de xerar e adquirir moitos coñecementos e destrezas novos, que dificilmente poderían estar programados nos nosos xenes. Boa parte desas investigacións proceden dun enfoque que sitúa a aprendizaxe no centro das súas formulacións teóricas: é a tradición empirista.