Tales de Mileto e a auga

A tradición considera a Tales non só como un sabio, un científico ou un home práctico, senón, ante todo como un filósofo, máis aínda, como o fundador da Filosofía (Aristóteles, Laercio). Neste sentido, Tales enunciaría, de acordo coa escasa información dos testemuños, as tres teses filosóficas seguintes:

a) A fonte ou principio de todas as cousas é a auga.

b) A tese do hilozoísmo. É dicir, que todas as cousas, incluso as aparentemente inanimadas, teñen vida: «todo está cheo de démones».

c) Que o cambio e a xeración explícanse por medio da condensación e da rarefacción.

A tese de Tales «todo é auga» (Aristóteles, Metafísica, A, 3, 983 b 6) é unha afirmación científica categorial, querendo enunciar algo así como que Tales diría máis ou menos que a auga entra a formar parte nun setenta por cento na constitución dos organismos ?tal como enuncia a ciencia moderna?, ou debe ser considerada máis ben como unha tese de tipo filosófico?

Tal pregunta polariza as interpretacións de Tales en dous sentidos: Tales científico (astrónomo, meteorólogo, enxeñeiro, &c.; é dicir a versión de Tales como un mestre de sabedoría) e Tales filósofo, en canto iniciador dun tipo de pensamento (non só dunha escola, senón tamén dunha tradición), que aínda que non se pode denominar propiamente filosofía, constitúese como unha especie de protofilosofía que caracterizamos como «metafísica», e como unha etapa necesaria ao advenimiento da filosofía. A pregunta retrotrae a cuestión das interpretacións de Tales á relación entre ciencia e filosofía, e entre categorías e ideas, cuestión tanto máis importante nun caso, como o de Tales, no que as actividades científicas e filosóficas coinciden na mesma persoa subxectiva.

Consideramos que a tese de Tales («todo é auga»), en canto solidaria da idea de physis é unha proposición filosófica e non unha afirmación de tipo científico. Se interpretamos a Tales como un científico ou como un físico non se podería xustificar desde ningún punto de vista a afirmación «todo é auga»:

a) Ad primum. Non é xustificable desde o punto de vista da observación empírica posto que ningún dato observable permitiríanos afirmar a omnipresencia da auga no mundo da natureza. Podería concederse mesmo que desde un punto de vista físico a afirmación non é axustada, pero que Tales pode ser interpretado desde supostos químicos, posto que a partir do hidróxeno, sustancia que xera a auga, pódense sintetizar todos os demais elementos (Russell, Sabedoría de Occidente, e tamén Gomperz, Pensadores gregos, ed. Guarania, Asunción 1951, p. 77, nota 1, vol. I), ou tamén interpretado como un biólogo, ao modo como se expón na pregunta anterior. Pero en ambos os casos non é aplicable a afirmación de Tales. Interpretar a Tales como un químico é completamente anacrónico, supoñería que os gregos terían un concepto da auga semellante ao noso, como H2Ou. No segundo caso (Tales como biólogo) limítase a afirmación de Tales aos organismos, e dentro destes a un setenta por cento, o que supoñería admitir que, en todo caso, Tales equivocouse nun trinta por cento.

b) Ad secundum. Aínda no suposto da omnipresencia da auga empírica no mundo da natureza (M1), a tese de Tales ten un sentido máis radical; pois non soamente son auga as determinacións físicas, senón que a «totalización» abarca ás determinacións morais, psicolóxicas, políticas, etc; é dicir, a todos os contidos do mundo (O meu). Este sentido radical, esta extensión do todo ao Mundus adspectabilis, nunca sería lexítimo desde un punto de vista científico.

A auga de Tales, en canto solidaria da idea de physis caracterízase por ser:

a) Un monismo naturalista, consistente na redución de todas as formas do universo (O meu) a determinacións naturalistas ou físicas, propias do primeiro xénero de materialidad (M1), pero que ao exercer este carácter totalizante deixan de ser meramente físicas no sentido estritamente científico; e

b) Un monismo da sustancia, consistente na elección dunha forma ou sustancia física (a auga), que, sendo parte, elévase á categoría do todo (M), como sustancia primordial ou arjé (a1rch'), negándose como parte, pero sen aniquilar, ao mesmo tempo, o mundo das formas (A miña). Polo menos é neste sentido como cabe interpretar a afirmación de Aristóteles de que «se as sustancias físicas fosen as primeiras entre todas as esencias, entón a física sería a Filosofía primeira» (Metafísica, XI, 7, 1064 b, 9-11). Agora ben, por vía modus ponens estableceremos: «as sustancias físicas ?para Tales e os milesios? son as primeiras entre todas as sustancias» (salva veritate), logo, concluímos nós, «a afirmación de Tales respecto á auga non é de índole física, senón máis ben metafísica».

Nesta orde de cousas é necesario afirmar que a tradición iniciada por Tales de Mileto non se reduce a unha especie de curiosidade científica, que se inclúe, non se sabe por medio de que mecanismos, na Historia da filosofía. Denominamos ao período do pensamento presocrático como unha «protofilosofía», como un tipo de reflexión obxectiva sobre temas que, probablemente, son xa patrimonio do pensamento mítico, como mítica é xa a idea da redución de todas as cousas a un todo. Pero esta redución, presente xa no mito, preséntase agora baixo a forma «filosófica» dun monismo axiomático.